قیام حسن بن زیدحسن بن زید بن محمد، ملقب به داعی کبیر، از سادات حسنی، در سال ۲۵۰ هجری قمری قیامی که منجر به تشکیل حکومت شد را رهبری کرد. ۱ - معرفی اجمالیحسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن علی بن ابیطالب معروف به "حالب الحجاره"در سال ۲۵۰ هـ. ق، حکومت علویان طبرستان را بنیان نهاد، او از فرزندان امام حسن (علیه‌السّلام) و فقیهی دیندار و عالمی بزرگ در زمان خود بود، [۲]
ابن اسفندیار کابت، بهاء الدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح: عباس اقبال.
در مدینه متولد شد و در شجاعت و تدبیر ملک همانند نداشت، [۳]
مرعشی، ظهیر الدین، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران به کوشش: محمد حسین تسیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی شرق، ۱۳۴۵، ص۱۳۰
در چگونگی و زمان آمدن علویان به طبرستان محل اختلاف است، برخی این واقعه را مربوط به زمان متوکل می‌دانند. ۲ - چگونگی پیدایش قیامدر زمان "مستعین" خلیفه عباسی به دنبال سرکوب یحی بن عمر در کوفه، سادات علوی و بنی‌هاشم از حجاز و سوریه و عراق گروه گروه به طبرستان گریختند، مستعین بعد از پیروزی محمد بن عبدالله طاهر بر یحیی بن عمر بخش‌هایی از زمین‌های خود را در طبرستان به او داد، محمد بن اوس از طرف طاهریان، حکومت بر منطقه دیلم را به دست گرفت، امیر طاهری روستائیان آن منطقه را زیر فشار گذاشت و خراج و مالیات را سه برابر کردو این موضوع موجبات شورش یک پارچه مردم را فراهم ساخت. ۳ - بیعت با حسن بن زیدشورشیان با یکی از سادات مقیم رویان که از اولاد امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) بود بیعت کردند اما علوی مزبور که محمد بن ابراهیم نام داشت خود را لایق این امر ندانست و شوهر خواهرش را که در ری بود معرفی کرد، شورشیان به رهبری عبدالله بن وندا نامه‌ای به آن علوی یعنی حسن بن زید نوشتند و او را به رویان دعوت کردند. ۴ - تاسیس دولت علویانحسن بن زید با بهره‌گیری از نارضایتی مردم طبرستان گیل و دیلم توانست آنان را بر ضد عباسیان متحد کند و امیر طاهری را بیرون و دولت علویان را در سال ۲۵۰هـ. ق تاسیس کند و به داعی کبیر شهرت یافت. بدین‌سان نطفه قیام را توده مردم برای مبارزه با ظلم و ستم و به منظور ایجاد عدالت اسلامی و احیاء سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تشکیل دادند و یکی از علل موفقیت نهضت، توجه به افکار عمومی و جلب حمایت عامه بود. ۵ - درگیری‌های داعی کبیراز جمله درگیری‌های مهمی که در زمان حکومت داعی کبیر رخ داد جنگ با امیری از خاندان اسپهبدان آل قارن به نام قارن بن شهریار و یعقوب لیث صفاری بود. [۷]
اقبال، عباس، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، انتشارات نگاه، چاپ اول، ۱۳۸۵، ص. ۳۸۷
حسن بن زید از سال ۲۵۰ تا انقراض دولت طاهریان همواره با آنان درگیر بود، در خلال این درگیری‌ها، طبرستان با‌رها میان این دو رقیب دست به دست گشت تا آنکه یعقوب لیث صفار بر محمد بن طاهر آخرین امیر طاهری غلبه یافت و دولت آنان را منقرض کرد، یعقوب که از گسترش نفوذ و سیطره علویان بیمناک بود در سال ۲۶۰ سپاهی بزرگ به جنگ حسن بن زید فرستاد، حسن در این جنگ شکست خورد و آمل، ساری و گرگان به دست یعقوب افتاد اما چون سپاه یعقوب گرفتار باران سیل‌آسا و گِل‌ولای زمین شد از ادامه تعقیب داعی کبیر دست برداشت و بار دیگر طبرستان به دست حسن بن زید افتاد. [۸]
خضری، احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی، تهران، انتشارات سمت، چاپ چهارم، ۱۳۸۳، ص۱۱۷.
۶ - دستگاه خلافت و قیام حسن بن زیدوحشت و اضطرابی که از قیام حسن بن زید در طبرستان و بغداد به وجود آمده بود باعث شد تا معتز خلیفه عباسی دو تن از سرداران ترک خود را با سپاهی گران به طبرستان بفرستد آنها ری، قزوین، ساری و آمل را گرفتند و داعی چون عدّه کافی نداشت به چالوس گریخت و چون سپاهیان خلیفه بازگشتند، [۹]
ترکمنی آذر، پروین، تاریخ تحولات سیاسی ایران در دورۀ صفاریان و علویان، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۳.
حسن بن زید در سال ۲۵۵ درست پنج سال بعد از قیام نخست به آمل بازگشت و بار دیگر طرفداران خود را گرد آورد و رهبری آنان را به دست گرفت و بعد از مرگ "حسن بن زید" در سال ۲۷۰ هـ. ق برادرش "محمد" به حکومت طبرستان رسید. [۱۰]
رجبی، پرویز، سده‌های گم شده، تهران، انتشارات پژواک کیوان، چاپ اول، ۱۳۸۶، ص۱۹.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «قیام حسن بن زید»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۲۹. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تاریخ حکومت های اسلامی | تاریخ خلفا | تاریخ طبرستان | شورش های عصر عباسیان | عباسیان | علویان طبرستان | مقالات پژوهه
|